Kişinin karşısındakinin nasıl davranacağını önceden kestirebilmesi, karşılaşacağı tepkiye daha hazırlıklı olmasını ve güvende hissetmesini sağlar. Kişilik, insan davranışlarını genel bir çerçevede tuttuğu için bu konuda iyi bir yordayıcıdır. Psikoloji içerisinde önemli bir yeri olan kişilik çeşitli özelliklerine göre kategorize edilmiştir. Örneğin Friedman ve Rosenman kişiliği oluşabilecek sağlık problemlerine göre iki kategoriye ayırmıştır. Bunlar A tipi ve B tipi kişilik özellikleridir. Daha sonrasında ilk ikisi kadar yaygın olmasa da bu modele C tipi ve D tipi kişilik özellikleri de eklenmiştir. Aşağıdaki soruya vereceğiniz cevap kişilik tipiniz hakkında ipucu verebilir.
Proje ödevinizi zamanında yetiştiremezseniz ne yaparsınız?
A) Telaşlanıp öfkelenirim.
B) Sakin olmaya ve çözüm bulmaya çalışırım.
C) Suçluluk ve utanç hissederim, hocadan özür dilerim.
D) Zaten hep böyle beceriksiz olduğumu düşünüp öylece bırakırım.
A tipi kişilik özelliklerine sahip bireyler daha disiplinli, mükemmeliyetçi, katı ve kuralcıdırlar. Başarı bu kişiler için çok önemlidir, tam bir işkoliktirler ve bu durum onları aşırı hırslı ve rekabetçi yapar. Risk almayı çok severler ve sonuca ulaşma konusunda acelecidirler. Başarısızlık yaşadıkları durumlarda öfkelerini kontrol altına alamazlar, düşmanca ve saldırganca davranırlar. Bu kişilik tipi strese çok yatkın olduğu için kalp-damar hastalıklarıyla ilişkilidir.
B tipi kişilik özellikleri, A tipi kişilik özelliklerinin tersidir. Bu kişilik tipine sahip kişiler daha sakin, rahat, dengeli ve esnektir. Stresten uzak bir yaşam sürerler. Olursa olur olmazsa dert değil mantığıyla risk almayı sevmezler. Başarısızlık karşısında tepkileri aşırı ve yıkıcı olmaz. Daha esnek bir yapıya sahip oldukları için her türlü sonucu daha kolay kabullenebilirler. Sabırlıdırlar ve beklediklerinden farklı sonuçlar karşısında daha hoşgörülüdürler, kendi kurallarını dayatmazlar.
D tipi kişilik özelliklerine sahip bireyler ise bir şeyler yapma konusunda hevessizdirler. Kendilerini sürekli bitkin ve mutsuz hissederler. Bu depresif ve karamsar halleri normal durumları bile abartılı bir olumsuzluk şeklinde algılamalarına neden olur. Mücadele etme konusunda isteksiz oldukları için en ufak bir zorluk karşısında pes edip yenilgiyi kolay kabul ederler. Bu kasvetli ruh haline sahip kişilik tipi depresyonla ilişkilidir.
Özellikle üzerinde durmak istediğim C tipi kişiliğin özelliklerine bakacak olursak bu kişiler duygularını dışa vuramayan, herkesi memnun etme çabasında olan kimselerdir. Bu kişiler kendileri için yaşamazlar, kendi ihtiyaçlarını önemsemez, aşırı diğerkâm, özverili davranırlar. Mesela tüm hayatlarını eşlerine veya çocuklarına adar, onları mutlu etmek için güçlü bir arzu duyarlar. Ben cümleleri kurmaktan kaçınırlar ve sık kullandıkları cümlelerin başında “Sen nasıl istersen.” gelir. Bu, kendi kararlarını geri plana atmalarına hatta karar alamamalarına neden olur. Kendi sınırlarını belirleyemedikleri için değerlerine de sahip çıkamazlar ve kendilerini ifade etmede güçlük çekerler. Hayatlarına yön vermek yerine akıntıya teslim olmayı tercih ederler. Bu kişiler abartılı sosyal kabul ihtiyacından dolayı herkesle iyi geçinme, herkesi memnun etme çabası içindedir. Bu nedenle onay görmek için özellikle öfke, düşmanlık gibi duyguların bastırılması veya inkarı gayretindedirler. Kızgınlıklarını, kırgınlıklarını kimse kırılmasın diye hep içlerine atarlar. Dışa vurdukları duygular çoğunlukla sahici olmayan olumlu duygulardır. Haliyle bu kişiler için hayır diyebilmek de çok zordur. İlişkilerinde çatışma yaşamaktan kaçınırlar ve huzursuzluk çıkmasın diye kendi düşünce ve isteklerini ifade edemeyip sunulana rıza gösterirler. Çünkü kendi hayatlarında kendilerine yer olmadığı için ilişki biterse yok olacaklarını düşünürler.
Bu kişilik tipi diğerlerini üzmemek, kırmamak, sorun çıkarmamak adına aşırı sabırlı ve uyumlu bir patolojik iyi olma halidir. Bu kişiler insanların gözünde iyi biridir ancak iyi insan olmak sağlıklı olmak anlamına gelmediği için bu kişilik tiplerinde görülme ihtimali en yüksek olan hastalık kanserdir. Bu kişiler başlarına gelen zorluklara birkaç başarısızlık sonucu boyun eğmeyi tercih ederler. Mücadele etmek kanserle daha iyi baş etmeyi sağlarken teslim olmak hastalığın seyrinde olumsuz bir etkiye sahiptir. Bunun yanında kendi hayatları üzerinde söz hakkına sahip olmadıkları için istemedikleri şeyleri yaşama ve mutsuz olma olasılıkları yüksektir. Bu durumlar karşısında hislerini dışa vurmak yerine duygusal tepkilerini bastırmaları risk faktörüdür. Ayrıca C tipi kişilik özelliklerine sahip bireylerin üst benlikleri devrede olduğu için kendilerine karşı acımasız ve anlayışsız yaklaşırlar, en büyük haksızlığı kendilerine yaparlar, bu da kansere yatkınlığı artırır. Bu kişilik tipine sahip bireylerin başkaları kadar kendilerine de iyi davranmaları, duygularını bastırmamaları desteklendiğinde bu durum ilişkilerini daha sağlıklı yapacaktır ve kanser riskini azaltacaktır.
Kişilik tiplerine ait bu özellikler net çizgilerle birbirlerinden ayrılmazlar ve her bireyde farklı kombinasyonları olabilir. Bir birey hangi kişilik tipine sahip olursa olsun olumsuz yanları değişmez değildir. Kişi gerçekten ister, inanır ve kararlı davranırsa olumsuz özelliklerinden kurtulup yaşam kalitesini artıracak olumlu özellikler edinebilir. Kişinin kendi kişilik yapısını bilmesi stres verici durumlar karşısında nasıl hareket edeceğini belirlemesi konusunda yardımcı olacaktır. Bunun farkına varmak bile bir şeylerin değişmesi için önemli bir adımdır.
Bahar Kaya
