Hiç kimse normal şartlarda yardıma ihtiyacı olan birini gördüğünde kayıtsız kalamaz ve herkes yardım etmek için çeşitli yollar arar. Ortamda kişi sayısı az olduğunda kişinin kendisinde sorumluluk hissetme olasılığı fazladır. Ancak sorun esnasında ortamda kişinin kendisinden başka kişiler de bulunuyorsa ilk bakışta yardım etme ihtimali artar gibi, hatta yardım süresi de kısalır gibi görünse de tersine bu ihtimal büyük oranda düşer ve süre uzar. Örneklerini çok sık görüp duyabileceğimiz bu duruma seyirci etkisi denir. Seyirci etkisi ilk olarak, 1964 yılında Amerika’da gerçekleşen Genovese cinayetinde, 38 kişinin görgü tanığı olduğu halde hiçbirinin olaya müdahale etmemesinin büyük ses getirmesi üzerine, John Darley ve Bibb Latane tarafından bu konuda yapılan çalışmalar sonucu ortaya konulmuştur.
Yapılan birçok araştırma gösteriyor ki bulunduğumuz ortamda bir sorun gördüğümüzde o soruna seyirci kalma ihtimalimiz ve tepki verme süremiz ortamdaki kişi sayısıyla doğru orantılıdır. Yani o an o ortamda ne kadar çok kişi varsa biz o kadar hiçbir şey yapmayız. Darley ve Latane’e göre bu, sadece duyarsızlıkla veya korkuyla açıklanamayacak kadar karmaşık bir konudur. Bu iki araştırmacı araştırmalarının sonucunda bu tür olumsuzluklar karşısındaki tepkisizliklerin altında yatan iki neden bulmuşlardır. İlki, ortamda çok kişinin bulunmasından dolayı sorumluluğun yayılmasıdır, paylaşılmasıdır. Bu, “Nasıl olsa diğerleri yardım edecektir, bir tek ben değilim.” düşüncesiyle topu bir diğerine atmaktan, müdahaleyi birbirinden beklemekten kaynaklanır. Ya da kişi, konuya kendisinden daha hakim birisinin bunu üstlenebileceğini, kendisinin müdahale için yetkin ve yeterli olmadığını düşünür. Böylece kendi üzerindeki sorumluluk hissi azalmış olur ve dolayısıyla tepkisiz kalmayı tercih eder. Herkes aynı mantıkta olduğundan dolayı kolay kolay müdahale eden çıkmaz. İkincisi ise, kişi durumun bir ciddiyetinin olup olmadığına karar veremediği için tepkisiz kalır. Eğer müdahale ederse ve durum sandığı gibi ciddi çıkmazsa utanmak istemez. Bu nedenle çoğunluğun yardım etmiyor olması kişinin yardım etme isteğini baskılayıp genele uymasına yol açabilir. Yani neyi yapmamızın doğru olacağına diğerlerinin davranışlarına bakarak karar veririz. Sayı çokluğu bizi yanılgıya düşürebilir çünkü durum acil değil zannederiz ve sorumluluk hissetmeyiz. Bunların dışında yardım edilecek kişinin cinsiyeti, kıyafeti, yer ve zaman gibi faktörler de seyirci etkisi ve sorumluluk paylaşımı üzerinde etkili olabilmektedir. Kalabalıktaki seyircilerin birbirini tanıdığı veya sosyal statü açısından bir yakınlık hissedildiği durumlarda ise soruna müdahale etme ihtimali yükselir.
Seyirci etkisine örnek verilebilecek çok sayıda araştırma ve haberi yapılan çok çarpıcı olaylar var ancak ben bir romandan bahsedeceğim. Gabriel García Márquez’in Kırmızı Pazartesi isimli kitabı aslında çok daha derin toplumsal konuların işlendiği, mutlaka okunup üzerinde düşünülmesi gereken çok etkileyici bir kitap. – Uyarı: Bundan sonrası kitabı okumayanlar için kitapla ilgili bilgiler içeriyor olabilir. Ancak benim burada değineceğim nokta seyirci etkisine güzel bir örnek olabileceğini düşündüğüm kasaba halkının tutumu olacak. Kitaptaki ana karakter Santiago Nasar’ın ikizler tarafından öldürüleceği Santiago dışında tüm kasaba halkı tarafından bilinir. İkizler, cinayeti işlemeyi istemedikleri için içten içe kendilerine engel olacak birileri çıkar ümidiyle bu planlarını karşılaştıkları herkese söyleyip, bıçaklarını alenen alıp, gizlenme ihtiyacı hissetmeden Santiago’yu öldürmek için beklemeye koyulurlar. Ancak hiç kimse Santiago’yu uyarmaz çünkü herkes biliyorsa onun da haberi olmuştur diye düşünürler. Bunun yanında kimse ikizlerden böyle bir şey beklemediği için bu plana pek inanmayıp onları ciddiye almaz, ciddiye alanlar ise ikizleri durdurmak veya Santiago’ya haber vermek için fazla çaba göstermez. Herkes ne de olsa yetkililer durumu engeller gerekçesiyle kendilerini avutur ve üstümüze vazife olmayan işlere kalkışmayalım bahanesiyle tepkisiz kalır. Yetkililer de ikizlerden böyle bir şey beklemediği için yeterince müdahale etmez, geçiştirir. Ve o an geldiğinde ikizler herkesin gözü önünde cinayeti işlerler. İkizlerin cinayet işleyeceğini herkesin bilip kimsenin buna engel olmamasının altında yatan bireysel ve toplumsal değer anlayışı gibi birçok nedenin yanı sıra bir sebep de bana göre seyirci etkisidir. Yani kasaba halkının sorumluluk konusunda şaşkınlık ve karmaşa yaşamış, kendilerini müdahale konusunda yetkin bulmamış, durumun ciddiyetini anlayamamış ve müdahaleyi birbirlerinden beklemiş olmalarıdır.
Uyarı sonu. –
Son olarak seyirci etkisi konusunda iyi haber şu ki, bu etkiyi bilen seyirci veya yardıma ihtiyacı olan kişi gidişata olumlu yönde etki edip sorunun daha hızlı bir şekilde çözülmesini sağlayabilir. Seyirci etkisini bilen bir kişi, kalabalık ortamda yardıma ihtiyacı olan birini gördüğünde herkesin müdahaleyi bir diğerinden bekleyeceğini bildiğinden üzerinde daha fazla sorumluluk hissedip müdahale konusunda ilk adımı atabilir. Yardıma ihtiyacı olan kişi ise yardım çağrısını genele hitap ederek değil de doğrudan belirlediği bir kişiyi işaret ederek yaparsa o kişinin daha sorumlu hissetmesini sağlar ve yardımı daha çabuk görme ihtimali artar. Örneğin “Yardım edin!” diye bağırmak yerine “Yeşil şapkalı hanımefendi yardım edin.” dendiğinde yardım daha çabuk gelecektir. Bu nedenle bu etkiden haberdar olmak böylesi durumlarda her iki taraf için de çok işe yarayacaktır.
Bahar KAYA
Kaynak;
Márquez, G. García (2016). Kırmızı Pazartesi. Çev. İ. Kut. İstanbul: Can Yayınları.
